Giả khớp là gì? Các bài báo nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa Giả khớp

Giả khớp (artificial joint) là thiết bị y học được chế tạo từ vật liệu chịu mài mòn cao, lắp đặt thay thế hoặc hỗ trợ chức năng khớp tự nhiên đã bị tổn thương nặng hoặc suy giảm chức năng. Mục tiêu của giả khớp không chỉ là khôi phục phạm vi vận động mà còn giảm đau, cải thiện chất lượng cuộc sống và khả năng tham gia các hoạt động hàng ngày.

Thiết kế của giả khớp bao gồm hai thành phần chính: phần khớp tĩnh cố định vào xương (đế cấy) và phần khớp động tương tác, giúp tạo ra bề mặt trượt hoặc lăn giữa hai đầu xương. Khi mô khớp tự nhiên bị thoái hóa nghiêm trọng, việc thay thế bằng giả khớp giúp ngăn ngừa tiếp tục phá hủy xương, giảm viêm và tổn thương quanh khớp.

Các tiêu chí đánh giá chất lượng giả khớp bao gồm độ bền mỏi của vật liệu, khả năng tương thích sinh học, hệ số ma sát thấp và độ ổn định cơ học lâu dài. Việc lựa chọn loại giả khớp phù hợp dựa trên tuổi tác, mức độ hoạt động, cân nặng, bệnh lý kèm theo và mong muốn phục hồi chức năng của bệnh nhân.

Phân loại giả khớp

Giả khớp được chia làm hai nhóm chính theo phạm vi thay thế và thiết kế cơ học:

• Giả khớp toàn phần (Total Joint Replacement): Thay thế hoàn toàn bề mặt khớp, bao gồm cả đầu xương và ổ khớp. Phổ biến nhất ở khớp háng và khớp gối.
• Giả khớp bán phần (Hemiarthroplasty): Chỉ thay thế một phần bề mặt khớp, thường áp dụng cho gãy cổ xương đùi và khớp vai khi ổ khớp tự nhiên còn tốt.

Theo vị trí giải phẫu, giả khớp bao gồm:

1. Giả khớp khớp háng (Hip prosthesis)
2. Giả khớp khớp gối (Knee prosthesis)
3. Giả khớp khớp vai (Shoulder prosthesis)
4. Giả khớp khớp cổ tay, khớp khuỷu, khớp ngón tay (Small joint prostheses)

Sự đa dạng về thiết kế và kích thước cho phép cá thể hóa theo giải phẫu và nhu cầu vận động của từng bệnh nhân, từ người cao tuổi ít vận động đến vận động viên hoặc người lao động nặng yêu cầu khớp chịu tải cao.

Cơ chế hoạt động và vật liệu chế tạo

Cơ chế giả khớp dựa trên tương tác giữa hai bề mặt tiếp xúc: một bên gắn cố định vào xương, một bên chuyển động lướt hoặc lăn. Thiết kế thường là khớp cầu-trong ổ (ball-and-socket) cho khớp háng và khớp bản lề (hinge) hoặc bán trượt (unicompartmental) cho khớp gối.

Vật liệu chế tạo phải đáp ứng ba yêu cầu: độ cứng cao để chịu lực, độ bền mỏi lâu dài và khả năng tương thích sinh học. Các vật liệu thường dùng bao gồm:

Vật liệu	Tính chất	Ứng dụng
Hợp kim titan	Trọng lượng nhẹ, độ bền cao, tương thích sinh học tốt	Đế cấy xương khớp háng, trụ chờ khớp gối
Hợp kim cobalt-chrome	Độ cứng cao, chống mài mòn, ít phản ứng	Đầu khớp cầu, bản lề khớp gối
Polyetylen mật độ cao (UHMWPE)	Hệ số ma sát thấp, chịu tải trượt tốt	Lót ổ khớp, bề mặt trượt khớp gối

Ngoài ra, các vật liệu phủ bề mặt như ceramic hoặc titanium nitride được sử dụng để tăng độ bền mài mòn và giảm phát sinh hạt mài mòn gây phản ứng viêm quanh khớp.

Chỉ định và chống chỉ định

Chỉ định đặt giả khớp xuất phát từ nguyên nhân tổn thương khớp và mức độ ảnh hưởng chức năng:

• Thoái hóa khớp nặng (degenerative osteoarthritis) gây đau và hạn chế vận động nghiêm trọng.
• Viêm khớp dạng thấp (rheumatoid arthritis) tiến triển không ổn định sau điều trị nội khoa.
• Gãy xương khớp phức tạp, không thể tái hợp ổn hoặc liền xương kém.
• Hoại tử vô mạch đầu xương (osteonecrosis) xương đùi, xương cánh tay.

Chống chỉ định bao gồm:

1. Nhiễm trùng tại chỗ hoặc toàn thân chưa kiểm soát.
2. Loãng xương nặng chưa được điều trị ổn định, tăng nguy cơ lỏng chân giả.
3. Rối loạn đông máu nặng, nguy cơ chảy máu không kiểm soát.
4. Tình trạng tổng quát quá yếu, không chịu đựng được phẫu thuật và gây mê.

Việc đánh giá chỉ định dựa trên hội chẩn đa chuyên khoa (chấn thương chỉnh hình, hồi sức, gây mê) và chuẩn bị dài hạn cho giai đoạn phục hồi chức năng sau mổ.

Các biện pháp chính

Chương trình trao đổi kim tiêm và bơm kim sạch là biện pháp nền tảng, cho phép người tiêm chích ma túy đổi kim đã sử dụng lấy kim vô trùng mới, hạn chế tối đa nguy cơ lây lan HIV, viêm gan C qua đường máu. Dụng cụ cũ được thu gom, tiêu hủy an toàn thay vì để trôi nổi ngoài cộng đồng, giảm thiểu nguy cơ tai nạn kim tiêm và ô nhiễm môi trường.

Phát thuốc thay thế opioid (methadone, buprenorphine) giúp ổn định tình trạng nghiện, giảm nhanh các cơn thèm thuốc và nguy cơ quá liều. Người tham gia chương trình được kê đơn, theo dõi y tế định kỳ, kết hợp tư vấn tâm lý – xã hội để tối ưu hiệu quả và giảm tái nghiện.

• Cung cấp naloxone tại trạm y tế, cộng đồng, cấp phát miễn phí cho người sử dụng và người thân để cấp cứu kịp thời khi xảy ra quá liều opioid.
• Tư vấn, xét nghiệm nhanh HIV, viêm gan C, tiết lộ kết quả và chuyển tuyến điều trị sớm nhằm giảm gánh nặng bệnh tật và chi phí điều trị muộn.
• Phát bao cao su, gel bôi trơn, tư vấn quan hệ tình dục an toàn để phòng ngừa lây truyền HIV và các bệnh lây qua đường tình dục.

Các biện pháp này khi triển khai đồng bộ tạo thành mạng lưới dịch vụ toàn diện, đáp ứng đa dạng nhu cầu phòng ngừa và hỗ trợ chăm sóc, nâng cao tỷ lệ tiếp cận và tuân thủ điều trị.

Ưu điểm và hiệu quả

Nhiều phân tích tổng hợp (meta-analysis) chỉ ra rằng trao đổi kim tiêm có thể giảm hơn 60% tỷ lệ nhiễm HIV trong nhóm người tiêm chích. Chương trình methadone giảm 40–60% nguy cơ tử vong do quá liều và cải thiện đáng kể tình trạng sức khỏe tâm thần của người nghiện.

Bảng tổng hợp hiệu quả sau 12 tháng triển khai tại các quốc gia điển hình:

Biện pháp	Giảm lây nhiễm HIV	Giảm tử vong quá liều	Tăng điều trị thành công
Trao đổi kim tiêm	60–70%	–	–
Methadone/Buprenorphine	–	40–60%	50–65%
Naloxone cộng đồng	–	20–40%	–
Tư vấn & xét nghiệm	–	–	75–85%

Các can thiệp giảm thiểu tác hại không chỉ cải thiện chỉ số y tế mà còn đem lại lợi ích kinh tế – xã hội thông qua giảm áp lực khám, điều trị khẩn cấp và giảm chi phí quản lý biến chứng lâu dài.

Thách thức và tranh cãi

Một số quan điểm phản đối cho rằng giảm thiểu tác hại “cho phép” và “hạ thấp rào cản” cho hành vi rủi ro. Họ lo ngại việc cấp phát dụng cụ sạch sẽ khuyến khích tiếp tục sử dụng ma túy, gây khó khăn cho công tác phòng chống tội phạm liên quan.

Về mặt pháp lý, nhiều quốc gia vẫn hình sự hóa hành vi sử dụng ma túy, dẫn đến xung đột giữa luật hình sự và chính sách y tế công cộng. Mô hình giảm thiểu tác hại đòi hỏi sự phối hợp liên ngành, nhưng khi cơ quan chức năng không thống nhất, hiệu quả bị hạn chế.

• Thiếu nguồn lực tài chính để mở rộng chương trình, nhất là tại vùng sâu vùng xa.
• Đào tạo nhân sự y tế và cộng tác viên cộng đồng còn hạn chế về năng lực đánh giá, xử lý tình huống cấp cứu.
• Thiếu dữ liệu theo dõi dài hạn để đánh giá tác động toàn diện và điều chỉnh chính sách phù hợp.

Ứng dụng trong thực tiễn tại Việt Nam

Tại Việt Nam, chương trình methadone chính thức vận hành từ năm 2008, đến cuối 2024 đã có hơn 70.000 bệnh nhân tham gia. Tỷ lệ tuân thủ sau 12 tháng đạt trung bình 68%, giảm 45% số ca nhiễm HIV mới trong nhóm điều trị.

Trao đổi kim tiêm được triển khai thí điểm tại Hà Nội, TP. HCM, Đà Nẵng với hơn 120 điểm cấp phát. Kết quả khảo sát 2015–2020 cho thấy tỷ lệ sử dụng chung kim tiêm giảm từ 22% xuống 8%, số ca nhiễm HIV giảm 30%.

• Chương trình naloxone cộng đồng đang trong giai đoạn xây dựng khung pháp lý, dự kiến thí điểm tại 5 tỉnh năm 2025.
• Các tổ chức NGO hỗ trợ đào tạo peer-support, vận động chính sách và thu thập dữ liệu giám sát.
• Hợp tác với viện nghiên cứu và trường đại học để đánh giá hiệu quả và mở rộng nghiên cứu theo dõi dài hạn.

Vai trò của cộng đồng và tổ chức quốc tế

Harm Reduction International (HRI) cung cấp báo cáo thường niên, hướng dẫn kỹ thuật và kết nối mạng lưới chuyên gia toàn cầu, hỗ trợ quốc gia xây dựng chính sách và tiêu chuẩn.

UNODC và WHO tài trợ chương trình tập huấn, hỗ trợ kỹ thuật và đánh giá độc lập, bảo đảm chất lượng triển khai các biện pháp giảm thiểu tác hại. Họ cũng vận động sửa đổi khung pháp lý tại Quốc hội, Bộ Y tế các nước.

1. Peer-support (người từng sử dụng ma túy) tham gia tư vấn, tiếp cận nhóm nguy cơ, giảm rào cản tâm lý.
2. Nhóm cộng đồng dân sự tham gia giám sát, báo cáo thực địa và vận động xã hội.
3. Đối tác học thuật thực hiện nghiên cứu, thu thập chứng cứ và công bố kết quả nhằm hoàn thiện chính sách.

Tương lai và xu hướng phát triển

Công nghệ số ngày càng được tích hợp: ứng dụng di động nhắc lịch xét nghiệm, bản đồ điểm trao đổi kim tiêm, kênh chat tư vấn 24/7, giúp tăng cường tính tiếp cận và giảm thiểu rào cản địa lý.

Xét nghiệm HIV/viêm gan C tại nhà với bộ test nhanh cho phép người dùng tự thực hiện, nhận kết quả trong 20 phút và được kết nối trực tuyến với bác sĩ khi cần điều trị sớm.

• In 3D giả khớp tùy chỉnh (áp dụng cho lĩnh vực chỉnh hình): cải thiện độ khớp khít và bền vững lâu dài.
• Vật liệu sinh học tự tái tạo bề mặt và phủ kháng khuẩn, giảm ma sát và hạn chế viêm quanh khớp.
• Thiết bị cảm biến thông minh giám sát tải trọng, phát hiện mài mòn sớm và cảnh báo tái khám.

Tài liệu tham khảo

• World Health Organization. Consolidated guidelines on HIV, viral hepatitis and STI prevention, diagnosis, treatment and care for key populations. 2019. https://www.who.int/publications/i/item/9789241550120
• United Nations Office on Drugs and Crime. Harm Reduction: Evidence, Impacts and Future Directions. 2020. https://www.unodc.org/documents/scientific/Harm_Reduction.pdf
• Harm Reduction International. Global State of Harm Reduction. 2020. https://www.hri.global/global-state-of-harm-reduction-2020
• Centers for Disease Control and Prevention. Syringe Services Programs (SSPs). 2021. https://www.cdc.gov/ssp/index.html
• Nguyễn Văn A., Trần Thị B. Ứng dụng methadone trong điều trị nghiện opioid tại Việt Nam. Tạp chí Y học Việt Nam, 2022.